-No caso da inmigración española e italiana, basicamente viñan a buscar o progreso, non digo facer a América, pero si estar mellor de onde saíron. No caso galego estamos a falar dunha migración que vén de aldeas, en especial a fins do século XIX e principios do XX; pero se falamos da migración de posguerra, aldeas onde apenas cambiara algo, a forma de traballo, o minifundio continuaba como séculos atrás, e recén algúns elementos de modernización chegaron nos anos '60 para a xente despois do trauma da Guerra Civil, dunha posguerra que foi dura, que durou ata os anos '60; vir acá era a posibilidade de acceder e traballar moito, aforrar, ter a súa casa, educar os fillos, cousa que non era accesible nos pobos.

 

-Claro que si. Por un lado estaba a Arxentina de Perón, a segunda ondada masiva de migración en 1948 e 1954. É unha Arxentina que lles mandou barcos de trigo e carne cando a España franquista estaba bloqueada, e ademais están as e os parentes que viñeran antes; entón está a posibilidade da chamada, as cartas, o que se conta e o que eles e elas á vez contan, e tratábase da fame e do frío. Non eran as e os máis pobres os que viñan, porque de feito había que pagar a pasaxe ou ter recursos, como ter un tío que estivese disposto a adiantarlles a pasaxe, facerlles os papeis, chamalos para que veñan e eles traballando e ir devolvendo ese diñeiro, e iso é un capital: ter alguén que a un o chame e lle diga "vení, vas ter traballo, vas ter unha piecita ao fondo", non é xente desprovista de todo.

 

-Non todos e todas os que tiñan parentes acá eran chamados, porque o que xa estaba asentado non coñecía os sobriños, porque se veu nos anos '20 e '30 e ocupábase de saber quen era o que lle estaba a pedir vir, porque non quería verse prexudicado ao traer alguén que non traballase.

 

-Iso é co que traballamos. En realidade a inmigración, como todo movemento de xente que se move, é moi difícil asila, é moi difícil encontrar rastros. Escribíanse moito, pero son poucas e poucos os que gardaban as cartas, ou que podemos acceder a iso: o que se publica a través das asociacións sempre é dun sector, non é a xente común. Os diarios íntimos tamén existen, pero por distintas razóns, porque non o queren dar, porque é abrir a súa intimidade; iso non é doado, todo iso achega sobre todo na medida que podemos entrecruzalo, e se estamos a falar de inmigracións recentes, as entrevistas e testemuños son moi importantes.

 

-No meu caso tiven a posibilidade de cruzar todos eses elementos porque era emigración de posguerra. Eu inicieime coas grandes emigracións. De 1880 a 1930 complícase. Non temos testemuños persoais, salvo algunhas coleccións de cartas, escasas, e temos que traballar con datos duros, listas.

 

-En realidade a carta dun inmigrante, calquera carta de tipo privada, é unha construción: unha persoa trata de representar unha imaxe á outra de acordo co que pensa que a outr espera. Cando se trata dun inmigrante, é non mostrar se ten padecementos ou penurias, non é cuestión de estar a mostralas se lle vai demasiado ben, porque do outro lado hai unha familia que ao mellor non lle vai tan ben, os pais que se quedaron ou os irmáns, sobre todo. E do outro lado tamén ocultar, salvo nunha linguaxe moi crua, sen mediaciones: "Morreu o teu irmán", "Morreu a túa nai", recibir iso sen posibilidade de réplica inmediata nin de chegar, como hoxe podemos ter o teléfono ou tomar un avión.

 

-No caso do noso país, é excepcional o que vén sen ningunha referencia previa, sen un parente. Non pasaba o mesmo en Estados Unidos: alá estaba máis institucionalizado o contrato de traballo e aquí é máis unha migración no plano das relacións, redes, cadeas migratorias, un chama outro e así, pero sempre en relacións familiares e a relación ten de todo, de axuda, de conflito, de rendición e pedido de contas; non é só solidariedade, pero é moi útil para a primeira estadía chegar ao porto e contar con alguén, as primeiras orientacións e ter un lugar onde vivir.

 

-A migración de masas é a época que está nun contexto internacional de grandes migracións europeas e asiáticas. A Arxentina non é unha excepción. En Estados Unidos e Canadá, a migración de masas foi moi anterior á nosa. A que chega á Arxentina, Uruguai e sur do Brasil despega sobre todo de 1880, interrómpese coa Primeira Guerra e retómase nos anos '30. As redes migratorias no caso arxentino son moi importantes e hai que ver quen é o pioneiro, o primeiro dun pobo, porque é moi interesante de ver que a xente se nuclea por pobos de orixe, por parroquias. E Bos Aires cara a 1910, e mesmo antes, era unha gran cidade, crecente, puxante, modernizada. Para alguén que vén do campo non é o mesmo se viñan de Madrid ou Barcelona; estas redes implicaban que, aínda que non vivisen na mesma corte ou zona, seguen vinculados.

 

-Cóntolle un caso máis próximo no tempo. Nos anos '50, unha señora que era modista no pobo e vivía en Wilde, atendía ás do seu pobo de orixe que vivían en Pompeya e se ían de Pompeya a Wilde para que lle seguise cosendo a mesma persoa. As redes estaban activas non só nas visitas ou da axuda nun momento de enfermidade. Para o inmigrante é fundamental non perder días de traballo e iso require moito apoio familiar, coidado e educación dos rapaces. Construírse a casa era o traballo dos sábados e domingos algo fundamental para a vida cotiá, e facía a diferenza. No caso dos galegos e as galegas dáse unha gran ductilidade para relacionarse con outros, non só paisanos ou españois senón con italianos, con crioulos. O estereotipo do mozo galego de bar ou restaurante non é casual porque iso supón a facilidade de socializar se, a actitude para adaptarse. Dun galego dise que se un o ve na escaleira non sabe se sobe ou se baixa, e iso ten que ver coa atención e o espírito de servizo, era un recurso. Por exemplo, en Avellaneda está a Avenida Galicia, hai traballadores da pesca, pescadores, do frigorífico. Está o galego que fai certa fortuna e se insire en centros sociais, está no Centro Galego, de asistencia mutual, tradicional, que se coñece en Bos Aires como os centros que se forman noutras cidades, porque eran un vehículo de notoriedade e daban a posibilidade de relacionarse con directivos doutras institucións.

 

-Hai un fortalecemento e hai unha recreación. A escritura é un acto reflexivo, interior. Aínda que se diga: "Como están no pobo fulano, como están as vacas, como foi a colleita? ". Aínda niso hai unha elaboración que non é sinxela, é todo un xénero a escritura epistolar, cruzado isto cos estudos culturais, os estudos históricos e ademais do idioma, dos códigos da linguaxe, o coñecemento da lingua materna é unha competencia que non está aberta a calquera, o humor, certas frases, desprazamentos que son do pobo, a carta está en castelán, pero para expresar cousas que son da intimidade úsanse palabras propias. Iso forxa a identidade e recréaa e deslízanse cousas da nova experiencia, e isto afecta ao que recibe a carta. E unha cousa que me conmove é o desexo de aprender: a inmigración favoreceu o recurso autodidacta, hai un grande esforzo, persoas que quizais son analfabetas, pero que a necesidade e o desexo de mobilidade social lles estimulou a aprendizaxe, as ganas de comprender o novo mundo. Hai unha muller, Dolores, de 70 anos, na década dos anos '60, unha muller de pobo, de aldea, unha labradora que traballaba nas viñas na zona sur de Pontevedra, no límite con Portugal sobre o río Miño, que dende moi novo se tivo que ver con catro fillos pequenos, soa, porque o marido emigrou. Despois pídelle ao fillo que vén á Arxentina nos anos '50 que lle manden "as nacións" (referíase ao diario La Nación) ou revistas, e esa apertura mental ten moito que ver coa emigración.

 

-A fotografía é algo fascinante e vense os cambios nas cidades. Pontevedra non é a Pontevedra do século XIX, e nos anos '50 hai unha mobilidade social nos lugares de orixe. O que se teme e pesa moito na migración de posguerra é o medo a outra guerra e as súas consecuencias. Cando se cortan as posibilidades na Arxentina, están os regresos nos '60 ou a migración a Francia, Alemaña, a migración de Galicia vai cara a outros rumbos. Unha idea de prosperidade non era só a vestimenta, o traxe, senón tamén era estar gordo como signo de saúde. Hai unha carta onde se refire a alguén como que está máis fraco que un telegrama sen fíos. Non esquezamos que o racionamento durou bastante despois da Guerra Civil.

 

-Houbo unha progresiva restrición trámites pesados despois dos anos '30, requiríase certa xente que traballe e había certos prexuízos, en especial sobre a raza amarela; queríase traballadores especializados, non tanto agricultores. De principios do século XX o que había eran mulleres que viñan a reunirse co marido ou coas súas primas ou amigas, e tiñan que ter o permiso do pai ou do marido, non podían vir soas, e iso require nomes, caras, poder ver as persoas.

 

-É tanto do que quedou coma do que veu. Para partir hai que ter a esperanza de volver. Na medida que pasa o tempo e se van arraigando, non se escribe que non se vai volver. A idea do retorno nunca se perde. Compénsase coa posibilidade de viaxar, en especial cando os pais están vivos; en moitas cartas, sobre todo de migración italiana, os pais sempre están a reclamar que volvan. E non se di que non senón que se conta que se está a esperar un fillo ou casa. E ao casar con alguén doutra orixe, os lazos son outros e reformúlase que lugar vai ter a familia de orixe co novo matrimonio.

 

-É sorprendente a capacidade de adaptación e de permanencia, máis alá de que existan 10 mil quilómetros e un océano de distancia. As mulleres, noras e cuñadas porque é a competencia polo lugar da nai; entre cuñadas polo material, polo meu, o que puxo máis no coidado dos pais, e iso xera tensións. E a relación da nai coas noras, a escritura desta muller de pobo ao fillo: "Escríboche pero non che conto máis porque non sei quen le estas cartas". E sempre se dirixe ao fillo ou ao neto, nin sequera un saúdo para a nora. Dáse un fenómeno na muller que cando emigra o marido, a muller empodérase porque ten que administrar o que ten, é a que leva adiante a casa e iso potencia o seu rol, e sobre todo o fenómeno da nai solteira, que ten que migrar, ou se se queda é posible que teña máis fillos e se é moi traballadora se faga un lugar.

 

-A La casa de Bernarda Alba. Federico estivo en Galicia e coñeceu o que foi o mundo galego: un ve esas mulleres vestidas de negro en aparencia submisas, co seu pano, curvadas, sucadas de tempo que non é só o delas. E con todo, esas mulleres non son débiles, son fortes, son mulleres que exercen poder sobre os fillos, sobre o marido e sobre as outras mulleres que se incorporan á familia. Por iso a miña dedicatoria ás mulleres esforzadas, traballadoras, pero non endurecidas. Como esta muller que é capaz de escribir "teño o corazón cheo de flores" porque recibiu unha carta e leulla a todos para que vexan, "eu estou acá soa, pero o meu fillo ten todo isto", poder expresalo e iso non é tan común nestas nais, que son moi parcas na expresión dos afectos.

 

-Hai traballo e hai moita habilidade para asociarse, e había posibilidades de cambiar de traballo nas fábricas e no comercio; hai un horizonte que permite o ascenso social, hai moito subconsumo, non saír a comer fóra, coidar a roupa dos domingos, coser as pezas, facer a horta, amasar o pan e os fideos, ter as galiñas, os seus porcos e facer chourizos; cada peso era xuntado en termos da carencia que se tivera. Dez pesos para un inmigrante non era o mesmo que para un arxentino, había que mirar moi ben que gastaba.

 

-Hai unha frase de Sartre que di que unha persoa non é nunca un individuo: en tanto persoa, sempre está en relación con outros. A través da biografía podemos ver moitas cousas que lle pasan á xente; esas cartas chegáronme de forma casual e era unha colección moi numerosa que me daba material para facer unha lectura comparativa, cruzar elementos. Correa personifica o inmigrante que lle foi ben na migración dos anos '50.

 

-Foi unha inmigración concentrada na cidade, pero ás veces pasaba pola área rural ou polas quintas, na agricultura e cría de animais da franxa hortícola e cerealeira que arrendaban. E despois, se non conseguían ter unha pequena parcela de terra -que a moitos lles pasou iso coa crise do '30-, investían en terreos na cidade ou nun comercio, a hotelería, todo o que teña que ver co turismo e, en menor medida, no porto. Non se nos esqueza que os da Coruña e Pontevedra teñen unha tradición pesqueira. Tamén se advirte nos cafés da rambla.

 

-Un señor que era mozo en Mar do Prata, e fórao en Galicia, está nunha especie de conventillo con outros compañeiros, e un deles regresa a España e escríbelle: "Como me acordaba de ti cando facías calar os canarios". Porque o que se vai, xa non pode volver nunca máis, vaste do teu pobo e ese pobo xa non está; o enganoso da emigración é que cre que se pode volver. E xa non é o mesmo, e o que encontra tampouco é o mesmo. Nunha das miñas viaxes á Coruña vin que os galegos e as galegas que emigraran a Bos Aires recordaban a súa vida aquí, e en especial en Mar do Prata. O desarraigamento non lles trabou o seu desenvolvemento, pero incidiu na nostalxia e en certa melancolía, "morriña" como din os galegos.

 

-É parte da expresividade desta persoa. Unha persoa autodidacta e pode expresarse poeticamente: "Gústame tanto escribir, leo e releo as túas cartas". Pensar as cartas como unha canle de expresión propia ten un impacto na vida de nós, un ten un avó e iso deixa marcas.

 

-Gústame pensar a inmigración como unha condensación da vida, as perdas, as ganancias, os desafíos que ten a vida dunha persoa, que se acentúan dun xeito especial. E a capacidade das persoas de buscar mecanismos que as saquen de situacións difíciles; a xente busca saídas, as persoas teñen alternativas posibles. Cando non hai situación de persecución, búscanse estratexias que son persoais. Pódese manter o propio, pero hai que aprender a relacionarse. Nos colonos xudeus, por exemplo, hai un dentro que é manter costumes orixinarios, e un fóra que debe adaptarse porque hai que dialogar cos outros para saír adiante, e iso xera unha apertura mental moi grande. Vese un saldo moi positivo da inmigración. Eva Canel, unha poeta asturiana, dicía: "Ese afán de ser e de ter, non só de ter".

 

 

Fonte e foto: Página|12